گنه‌کاران دل‌شکسته

دل گناه کاران ضعیف، به طور معمول شکسته تر از دل عابدان و زاهدان است؛ چرا که گناه کار همواره به خاطر گناه، خود را ذلیل و بی هیچ گونه توقع از خدا می داند ولی برخی از زاهدان و عابدان با عبادت و زهد خویش می پندارند آسمان هفتم را فتح کرده اند در حالی که هر کسی به اعمال خویش دل خوش دارد نادان است؛ چرا که خداوند متعال در محشر کبرا به نیت و قلب فرد می نگرد و نه به صورت عمل وی.

کمال بودن قدرت بر گناه

داشتن توان و قدرت بر انجام معصیت و داشتن قوهٔ شهوت یا غضب یا به کار بردن آن در اموری که شریعت رهنمون داده است فضیلت است و نشان از سلامتی آدمی و انسان بودن او دارد و آن‌چه رذیلت است ارتکاب بر معصیت است که انسان را از انسان بودن دور می دارد.

کار بی حساب

خداوند بخشش های بدون نیاز و بدون چشم داشت دارد. او روزی می دهد بدون این که عبادت را در نظر آورد، از این رو هم کافر روزی می خورد و هم مؤمن. بنده نیز باید چنین باشد و نیندیشد که باید با حساب و کتاب با خداوند یا با مردم در ارتباط بود.

بهترین در بدترین

خداوند اسلام را در محیط عربستان برانگیخت؛ زیرا در آن زمان، اعراب وحشی ترین و نافرمان ترین قوم بودند؛ چنان که می‌فرماید: «الاْءَعْرَابُ أَشَدُّ کفْرا وَنِفَاقا وَأَجْدَرُ أَلاَّ یعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ». اگر در آن زمان انسان هایی نافرمان تر از اعراب بودند، نبوت در میان آنان بر می خواست. این قاعده در هر جایی جریان دارد و خداوند فرستادگان خود را در میان نافرمان ترین آنان که برای نافرمانی خود فلسفه و فکری قوی دارند بر می انگیزاند.

انسان ضعیف و دروغ بسیار

روان‌شناسی می گوید فرد ضعیف بسیار عذر و بهانه می آورد و فراوان دروغ می گوید. افزون بر این که قسم هم زیاد می خورد و کفر و ایمان در این زمینه بر فرد ضعیف نقشی ندارد.

نزدیکی کافر به مرتبهٔ حیوانی

قرآن کریم پس از ذکر انکارگرایان، بدترین جنبندگان را آن می داند که شنوایی ندارد و می فرماید: «وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیرا لاَءَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ». حیوانات اگر صلاحیت داشتند، انسان آفریده می شدند. اگر حیوانات، آدم آفریده می شدند، کافر می گشتند ولی خداوند به آن‌ها لطف نموده و آنان را حیوان خلق نموده است. کسانی که کافر شدند، بُعد انسانی آن‌ها کمی افزونی داشته و چهرهٔ انسانی گرفتند.

امان از آدمی زاد

از انتخابات آدمی این است که از گوساله ای خدا می سازد و کسی چون موسی علیه السلام را به پیامبری نمی پذیرد. بشر چون مقام عصمت را کنار گذاشته همواره به افراط و تفریط مبتلا بوده است. بشری که در ابتدا حضرت عیسی علیه السلام را نمی پذیرد، امروز او را فرزند خدا می داند و حضرت امیر علیه السلام را به عنوان امام نپذیرفتند و او را چنان پایین آوردند که خود می فرماید: «الدهر أنزلنی وأنزلنی حتّی یقول علی و معاویة». از طرفی برخی نیز به خدایی آن حضرت اعتقاد داشتند.

خیر و شرهای پنهان

انسان نمی داند که چه چیزی به خیر او و چه چیزی به زیان اوست، از این رو چه بسا نسبت به چیزهایی که ندارد غمگین است و نسبت به چیزهایی که دارد نالان است. یکی لنگ است یا جلوی پای او سنگ اندازی می شود تا به جایی نرسد و او بسیار ناراحت است که چرا چنین است در حالی که چه بسا اگر می خواست پای سالم داشته باشد، به دیگران آزار می رساند یا اگر به جایی می رسید، مقامش قاتل جانش می گردید یا موجب بدبختی دیگران می شد. برخی از کارهای خیر می میرند و برخی از کارهای خیر زنده می شوند پس بهتر است انسان نخست ظرفیت خود را بسازد و در این خواسته از خدا استمداد جوید و سپس چیزی را بطلبد. خداوند می فرماید: «أَیحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِینَ نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیرَاتِ بَل لاَ یشْعُرُونَ».

گناه ایجاد خوف و هراس

در روایت است اگر کسی سنگی را در جاده اندازد و پای رهگذری بر آن رود و بلغزد و ترس او را فرا گیرد، گناه پنجاه سال او را به نام وی می نویسند. باید گفت به تنقیح مناط همین طور است اگر شوهر یا زن داخل خانه شود و موجب ترس همسر و فرزندان خود شود، گناه پنجاه سال آنان بر عهدهٔ وی می آید.

استضعاف بندگان

خداوند تنها انسانی را به جهنم می برد که دین و پیام بی پیرایهٔ آن به وی رسیده باشد. بر این اساس، دین بی پیرایه به بیش‌تر بندگان خدا نرسیده است و آنان مستضعف هستند و اگر انبیا و اولیای الهی علیهم السلام نتوانستند آنان را در دنیا تربیت کنند، خداوند خود مربی آنان در برزخ می شود و مؤمنانی را بر آموزش و تربیت آنان می گمارد.