محبوب عشق

کتاب حاضر شرح سی غزل از غزلیات کلیات دیوان نکو، از سروده های معظم له است که از عناوین و موضوعات زیر برخوردار است:

صبغه‏ى عشق، پاك كن و نترس، جور زمان، جناب حضرت حق تعالى، هوس و قفس، لطف حضور، سوداى يار، طعمه‏ى ديو، باداباد، چشمه‏ى وصال، سِرّ ازلى، لطف جمال، ملك خوبان، سِرّ قدر، كشور عشق، هزار پرده‏ى عشاق، آرامش دل، خراب سِر و سِرّ، پيغام ملاقات، شبانگاه ابد، خرابم، سوداى وصال، شوخ پر فتنه، شب مظلوم، مه مست، دل پر آه، كو به كو، تو همانى.

سينه‏اى دارم پر از درد و بلا

جان فداى عشق و پاكى و صفا

«صبغه‏ى عشق» نخستين غزل اين مجموعه است كه همانند ديگر غزل‏ها، از چهره‏ى قرب محبوبى نقاب بر مى‏دارد. عرفانى كه سينه‏ى آن غوغاى درهم تنيده‏ى هجوم بلاها و رقص دردهاست. دردهايى چنان صاف كه جان را فدايى عشق و پاكى مى‏سازد. دل محبوبى چنان زلال و پاك است كه هر گونه حرارت قهر از او به‏دور است و حضرت حق تعالى آن دل را با دست نقش‏پرداز خود، از رنگ سبز مهر و سايه‏سار دل‏آرام وفا پرداخته است:

آتش قهر از دلم رفته برون

جاى آن بنشانده حق مهر و وفا

مهرى كه رنگ عشق ذاتى دارد. دلى كه پرداخته‏ى حق است و تنها به حق رضاست، دلى كه چشم عصمت غزالان زيباى

صفا خيره بر اين دشت پربار و بهجت‏زاست. صاحب اين دل نيز چنان بى‏دل شده كه شيفته‏ى دل حقى خويش است كه مى‏گويد:

صبغه‏ى اين عشق ذاتى را مپرس

دل به لطف و قهر دلبر شد رضا

دلى كه بى‏خيال در آغوش مهر حق، آرام خفته و جز وصال خوش نسبت به حق تعالى ندارد و حق تعالى است كه خيال وصل اوست و او رضاى رضاست؛ آن‏قدر رضاست كه رضا هم چهره‏ى هويت از او دارد:

در بر تو بى‏خيالى خفته خوش

ذات تو زد از قدر مُهر قضا

محبوبى حق تعالى در بند قضا و قدر نيست و حق او را از صقع ذات خويش حكم داده است. حكمى كه حتى بر قضا و قدر دولت دارد و آن را در سيطره و سطوت پر فروغ خود دارد. او در اين مقام است كه به حق تعالى دل سپرده و هم‏پياله‏ى آن است. هم‏پياله‏اى كه محبوبى هستى عاريتى خود را با دست خويش وا مى‏نهد، ولى اميد را نيز از دست نمى‏نهد و غليان عشق او وى را محبوبى مست و آواره‏اى بى‏ديار مى‏سازد. محبوبى كه جز حق تعالى او را سامان نمى‏بخشد و مستى كه

مخمورى ندارد و همواره در عشق است و به شوق نمى‏كاهد! عشقى كه رنگى ازلى دارد و تا ابد نيز پايدار است:

دل به تو دادم، به تو دل شد اسير

از نواى عشق تو آمد صدا

هستم از هستى خود يكسر خجل

چون اميد دل سراپا شد خدا

عاشقم، ديوانه‏ام، مهجور و مست

دل به تو مه گشته تنها آشنا

آشنايت بودم از روز ازل

كى توانم از تو مه گردم جدا

اين عشق است كه هستى محبوبى را به حق رسانده و جز با قامت يار معنا نمى‏يابد و به بى‏شماره مى‏نشيند:

چون گرفتم جمله هستى را به هيچ

چهره‏ام شد هيچ و تو هستىِ ما

او زبان حق تعالى است. حق تعالى دمى كه مى‏خواهد براى خويش غزل عشق ساز كند، گوش به ترنم‏هاى دل محبوبى مى‏سپارد. دلى كه نواى آن را پايانى نيست و هر آهنگى را در خود دارد. آهنگى كه به خلوص نواخته مى‏شود و نوايى كه صاف و بى‏پيرايه است و خَش دل‏آزار غير و ريا از آن دور است:

اى نواى هر ترنم جمله تو

كرده‏اى جان مرا پر از نوا

خلوت عالم همه سوداى توست!

رفته از جان نكو ريب و ريا

دل دومين غزل چاك بر چاك است. «غنچه‏ى پر چاك» چنان زخمه‏هايى دارد كه نوايى مناسب براى دستگاه جان‏سوز «دشتى» است. اين سوز چنان درد آشكارى دارد كه توان پردازش استعاره و كنايه و اغماض‏گويى را از دست داده و صريح و روشن با يار غزل‏پرداز شده است.

اين غزل از پاكى ازلى دل محبوبى مى‏گويد:

كردم از روز ازل پاك اين دل بس پاك را

چاك دادم تا ابد اين غنچه‏ى پر چاك را

اين دل وقتى به پهنه‏ى ناسوت قدم مى‏گذارد، آلوده نمى‏شود و پاك مى‏ماند، ولى باز مى‏شود آن را جلا داد. اين دل هرچند در آغاز بدون آغاز خود، آن‏گاه كه ميهمان هيمان حق تعالى است چاك بر چاك و زخمه بر زخمه است، در عرصه‏ى عرصات ناسوت، چنان هيمنه‏اى از عشق دارد كه غنچه‏ى پر خون دل را باز پرپر و خونين‏تر مى‏سازد:

دل بريدم از خودى، وارستم از غوغاى دهر

كردم آخر دور از دل چهره‏ى غمناك را

اين دل آن‏قدر خون مى‏شود و خون مى‏شود كه هر گونه خودى، بلكه هر غوغاى ناسوتى، بلكه تمامى ماجراهاى روزگاران از آن بريده مى‏گردد و خون و دل از هم شناخته نمى‏گردد.

چنين دلى را غم قصه‏هاى ناسوتى نيست از آن جهت كه سمت حقى دارد و بى‏باك بى‏باك آماده‏ى قربانى خويش است:

غير، از دل من زدودم تا كه ديدم آشكار

حور منظر، ماه پيكر، دلبرى چالاك را

بى‏تمثل در دل آمد قامت رعناى دوست

در نگاهم جلوه‏اش چون ذرّه كرد افلاك را

اين سَمت است كه قامت رعناى دوست را با تمامى حورسانى آن مى‏نمايد. سمتى كه به ذهن نمى‏آيد و تنها چشم پاك دل سزوار زيارت آن است و هرگونه تلاش ذهنى براى فهم آن، مشغول داشتن خيال دور شونده است:

چشم پاكى بايدم تا بينمت بى هر حجاب

كى سزاوار جمال تو بود ادراك را؟!

كُشته ذات بى‏مثال تو نكو را در وجود

كن فداى روى خود اين بنده‏ى بى‏باك را