پيش‏گفتار

معاد از مهم‏ترين حقايق دينى و فلسفى است كه درك بسيارى از موضوعات و احكام آن، عقل و خرد را به فروتنى كشانده است؛ اگرچه اصل كلى آن، همچون شناخت مبدء هستى در توان انديشه و عقل سليم است. نوشتار حاضر اشاره‏اى كلى به اين حقيقت دارد و در پى اثبات معاد جسمانى و روحانى است و در اين رابطه، نظريات كلاميان، فلسفيان و عارفان را بررسيده و بويژه ديدگاه ملاصدرا را مورد تحليل، نقد و بررسى قرار داده و سپس با نقد و ردّ همه‏ى طرح‏هاى ارايه شده در اين زمينه، نخست ديدگاه قرآن كريم را طرح نموده است و سپس نظريه‏ى مختار و ويژه‏ى خود را ارايه مى‏دهد.

صفحه ی 11

*********

حقيقت وجود، هستى و يافت آفريدگار عالم از تكاپوى انديشه و باطن فطرت آدمى آشكار مى‏گردد؛ به‏طورى كه عاقلى را گريزى از آن نيست و هر گونه انكارى برآمده از نوعى نارسايى و كاستى در جهات تصورى اين امر مى‏باشد و بنابراين منافاتى با بداهت فطرى آن ندارد.

اصل مسأله‏ى معاد همچون اصل مبدء است و انديشه و عقل سليم براى اثبات اصل آن مشكلى ندارد و دلايل متعدد علمى و فلسفى و استدلال‏هاى گوناگونى براى آن ارايه مى‏دهد؛ به‏طورى كه انديشه‏ى سالم انسان عاقل هرگز راه گريزى از پذيرش اصل كلى آن ندارد و هر گونه انكارى در اين جهت ناشى از نوعى نارسايى در تصور يا اشتباه در تطبيق بر مصداق است؛ زيرا منكر بر اثر جهلِ نوعى نسبت به معاد، به نظر خود منكر كلى آن گرديده است.

بنابراين، با دلايل محكم و مستدل فراوانى كه در جهات متعدد علمى و حكمت عملى وجود دارد، شبهه و توهّمى نسبت به پذيرش اصل كلى آن وجود ندارد و مى‏توان اين امر را از «مستقلات

صفحه ی 12

*********

عقلى» به حساب آورد؛ اگرچه به تصورات بسيار دقيق خود نيازمند است، ولى اين موضوع روشن است و در اين بحث مورد نظر نمى‏باشد.

آنچه در اين‏جا مورد بحث است و بسيار مهم مى‏باشد اين است كه آيا جزئيات معاد و ديگر موضوعات خاص آخرت و احكام آن كه از جانب شرع مطرح گرديده و بيان شده است خود از مستقلات عقلى مى‏باشد و قابل اثبات عقلى است يا بايد در باور و اعتقاد به اين گونه امور استمداد از شرع را پيشه‏ى خود نمود و از شرع متابعت داشت؟

آيا اعتقاد به اين گونه امور در خور استدلال عقل مى‏باشد يا تمكين شرع را لازم دارد؟ در اين‏جا براى نمونه و ورود در اصل بحث، معاد جسمانى را مطرح مى‏كنيم تا ديگر موضوعات نيز روشن گردد.

در اين موضوع اين سؤال مطرح مى‏شود كه آيا معاد جسمانى ـ به طورى كه از لسان شرع و قرآن و سنت معصومين عليهم‏السلام به‏دست مى‏آيد ـ ممكن است؟يا در آخرت چنين امرى ممكن مى‏شود و اين ظواهر را تنها بايد با اعتقاد و باور از جانب شرع تحقق بخشيد و در خور ادراك عقل و انديشه نمى‏باشد.

صفحه ی 13

*********

عقل هرگز معاد را محال نمى‏داند؛ زيرا اين حكم محتاج تصور اطراف موضوع آن مى‏باشد و عقل چنين تصورى را ندارد و تنها عقل عجز خود را نسبت به آن اعلام مى‏دارد؛ زيرا هر امرى كه به‏طور مسلم از جانب شرع باشد قابل اثبات بوده و امكان را در حقانيت آن روا مى‏دارد و حكمى به احاله نمى‏كند.

بنابر اين، عدم حكم عقل به اثبات، دليل بر نفى امكان آن نمى‏باشد و عدم وجوب، منافاتى با امكان آن ندارد.

وآخر دعوانا أن الحمد للّه‏ ربّ العالمين.

صفحه ی 14

*********