دانش تفسير، دانش تأويل

این کتاب نقبى بر چيستى و چگونگى تفسير و تأويل به شيوه‏ى اختصاصى انس با هر آيه‏ى شريفه است. نوشتار حاضر بر آن است تا براى نخستين بار از اين شيوه‏ى تفسيرى و نيز از تأويل بگويد و وجوه مختلف اين دو دانش را در ضمن اصولى چند بيان دارد.

این کتاب در سه فصل با عناوین: حقيقت و عظمت قرآن كريم، چيستى و چگونگى تفسير قرآن كريم و در پایان چيستى و چگونگى تأويل قرآن كريم، به موضوعات زیر می پردازد:

حقيقت قرآن كريم، معناشناسى «قرآن» كريم، اسامى و اوصاف قرآن كريم از ديدگاه قرآن كريم، قرآن و فرقان، كتاب، ذكر، تنزيل و كلام اللّه‏، احسن الحديث، متشابه، برهان، بشير، بشرى، مفصل و محكم، بصائر، بلاغ، بيان، حبل، حكمت بالغه، شفا، خسران ظالمان، مبين، يُسر و آسان، وحى، فرازمانى بودن و بى‏مانندى قرآن كريم، همراهى دو ثقل كتاب و سنت، مهجوريت قرآن كريم و رنج‏هاى آن، ضرورت پناه بردن به قرآن كريم، قرائت قرآن كريم، معناشناسى تفسير، نقد نظرگاه تفسير الميزان و ديگر مفسران، تفسير راسخان در دانش، فهم عمومى قرآن كريم و گفته‏خوان خاص، انس با قرآن كريم، جلوه‏گرى آيات الهى، رهنمون دادن، لزوم صفاى باطن در دانش تفسير، ترجمه‏ناپذيرى قرآن كريم، دانش اشتقاق، دقت به شمارگان و چينش واژگان، وضع واژه براى يك معنا، استعمال واژه در معناى حقيقى، كثرت جعل در روايات تفسيرى، ظهور و بطون قرآن كريم، چيستى تأويل، معناشناسى رسوخ، راسخان در دانش، نظرگاه تفسير الميزان و نقد آن، ديدگاه فخر رازى و نقد دلايل شش‏گانه‏ى وى، معيار صدق تأويل، نبود خط قرمز در تفسير و تأويل قرآن كريم، تأويل در نگاه روايات.

قرآن كريم كتاب خداوند تبارك و تعالى است. خداوند در اين كتاب براى بندگان خود تجلى نموده است: «لقد تجلى اللّه‏ في كتابه لخلقه ولكن لا يبصرون». قرآن كريم كتابى عمومى و فراگير براى زندگى تمامى افراد بشر است. بشر ديروز به فراخور استعداد و توان علمى خود توان بهره از اين تنها كتاب آسمانى درست و مصون از تحريف را داشته است و بشر فردا نيز با رشد علم و معرفت، گستردگى خيره كننده‏ى اين كتاب را خواهد نگريست. آگاهى بشر به حقانيت قرآن كريم و اين كه كتاب تمامى دانش‏هاست حقيقتى است كه بشر در دامنه‏ى ظهور حضرت امام عصر (عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشريف) به آن خواهد رسيد و انسان فردا با قرب، فهم و آشنايى به آيات الهى آن، زمينه‏ساز ظهور آن امام همام عليه‏السلام مى‏گردد. به گاه ظهورِ مبارك و نورانى امام عصر (عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشريف) ايشان از اين كتاب مى‏گويند و ناچيزى تلاش‏هاى علمى مردمان آن زمان و گستردگى هرچه بيش‏تر قرآن كريم را آفتابى خواهند نمود و حقيقتى را كه روزى تنها در دل اولياى الهى درخشندگى داشته است بر هر بام و فراز روشنا خواهند نمود. قرآن كريم سفره‏ى رحمت الهى است كه براى تمامى پديده‏هاى هستى گسترده شده است و نه تنها مسلمانان، بلكه غير مسلمانان نيز چنان‏چه بر اين سفره‏ى علم الهى فرود آيند، بى‏نصيب نخواهند ماند.

قرآن كريم پديده‏اى است كه ميهمان شايسته را با احترام تمام به حضور خود مى‏طلبد و به نيكى از او پذيرايى مى‏نمايد. قرآن كريم معلم هدايت و نسخه‏ى سلامت و سعادت انسان‏هاست كه به رفيقان و مونسان خود دانش‏هايى غيبى را موهبت مى‏نمايد. قرآن كريم تنها كتابى است كه با مونس خود هم‏سخن مى‏شود و او را در جزيى‏ترين مسايل راهنما مى‏گردد.

مداومت بر قرائت قرآن كريم در صورت آشنايى و چيرگى بر آيات الهى و فهم آن موجب اُنس و نزديكى به اين كتاب الهى مى‏گردد و خواننده در اين صورت است كه به فهم معانى آيات توجه مى‏يابد. كسى كه از قرآن كريم دور باشد از نسخه‏ى سلامت و سعادت زندگى خود دور است و به دليل نداشتن راهنمايى گويا و انيس، به مشكلات فراوانى دچار مى‏شود. زندگى هر انسانى در قرآن كريم است و چيرگى بر دانش تفأل با قرآن كريم مى‏تواند براى هر انسانى آينده‏نگرى داشته باشد. اين امر با التفاتى اندك به مضمون آيه‏ى شريفه‏ى:

«لاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ»

ـ و هيچ تر و خشكى نيست، مگر اين‏كه در كتابى روشن است.

قابل اثبات است و هر كسى مى‏تواند شناسنامه‏ى خود را در اين كتاب الهى جست‏وجو كند و نسخه‏ى هدايت خويش را در آن بيابد و پاسخ نيازهاى اساسى خود را از آن بجويد. قرآن كريم ماجرا و سرنوشت هر انسانى را در خود دارد و براى هر كسى از آينده‏ى وى مى‏گويد و هر كسى تمامى سرمايه‏ى عمر و موجودى خود را مى‏تواند از اين كتاب آسمانى جويا شود؛ چنان‏كه خداوند هر پديده‏اى را مثلى مى‏داند كه قرآن كريم يادكرد آن را با خود دارد:

«وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآَنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُورا».

ـ و به‏راستى در اين قرآن از هرگونه مثلى گوناگون آورديم، ولى بيش‏تر مردم جز سر انكار ندارند.

قرآن كريم كتابى علمى، آكادميك، كاربردى و نسخه‏ى زندگى هر كسى است اگر به صورت علمى، روشمند و كاربردى مورد استفاده قرار گيرد؛ چنان‏كه مى‏فرمايد:

«أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآَنَ».

ـ آيا در معانى قرآن نمى‏انديشند؟

قرآن كريم راه چاره‏جويى و درمان هر آسيبى را با خود دارد و امراض روحى و بيمارى‏هاى جسمى بشر با استفاده از آيات قرآن كريم قابل شناسايى و درمان است. اين امر منحصر به مشكلات زمينى نيست و آسمان‏ها را نيز شامل مى‏شود؛ همان‏گونه كه خداوند متعال مى‏فرمايد:

«يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالاْءِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالاْءَرْضِ فَانْفُذُوا لاَ تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطَانٍ».

ـ اى گروه جنيان و انسيان اگر مى‏توانيد از كرانه‏هاى آسمان‏ها و زمين به بيرون رخنه كنيد پس رخنه كنيد ولى جز با به دست آوردن تسلطى رخنه نمى‏كنيد.

البته، بين حركت شخصى مانند پيامبر ختمى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و حركت مردم عادى به سوى آسمان تفاوت است؛ هم در مراتب حركت و هم در اين كه انسان‏ها بايد در حركت از وسيله‏اى استمداد جويند.

متأسفانه در حوزه‏هاى علمى نسبت به زمينه‏هاى علمى و عملى قرآن كريم توجه چندانى نمى‏شود و علوم قرآنى را مى‏توان جزو ضعيف‏ترين رشته‏هاى حوزوى برشمرد. تنها كسانى كه توانسته‏اند به قرآن نزديك شوند حضرت اميرمؤمنان و امام سجاد عليهماالسلام بوده‏اند كه نهج البلاغه و صحيفه‏ى سجاديه را داشته‏اند. از اين روست كه اين دو كتاب شريف را برادر و خواهر قرآن كريم دانسته‏اند؛ چرا كه برخاسته از قرآن كريم و بيان آيات آن است و درست آن است كه اين دو كتاب شريف را فرزندان قرآن كريم بناميم.

براى دست‏يابى به معرفت و شناخت خود در قرآن كريم بايد ابتدا با آن اُنس گرفت و به آن نزديك شد. انسان مى‏تواند حتى با نگاه به كتاب قرآن بسته نيز با آن انس گيرد؛ چرا كه قرآن وحى، زنده، تازه و رونده است. حتى انسان بى‏سواد نيز مى‏تواند با بوييدن قرآن با آن ارتباط برقرار كند. شايسته است هر كسى قرآن كريم را به همراه داشته باشد و آن را مطالعه و قرائت نمايد و سعى نمايد با آن انس داشته باشد و حتى شب‏ها آن را بر بالين خود بگذارد. گاه مى‏شود مؤمنى قرآن كريم را در خواب مى‏بيند كه آيات خود را براى او تلاوت مى‏كند.

اين كتاب بر آن است تا براى نخستين بار از اين شيوه‏ى تفسيرى و نيز از تأويل بگويد و وجوه مختلف اين دو دانش را در ضمن اصولى چند بيان دارد. تنها شيوه‏ى تفسيرى كه مورد تأييد قرآن كريم است؛ از اين رو با استناد به آيات قرآن كريم، چيستى و چگونگى تفسير را از آيات قرآن كريم به دست مى‏آورد و سپس با حصر استناد به آيات قرآن كريم، تفاوت تفسير و تأويل را روشن مى‏نمايد و مهم‏ترين گزاره‏هاى دو دانش تفسير و تأويل را در ضمن هر اصل برمى‏رسد.