ساخت شعر

نوشتار حاضر كندوكاوى در دانش عروض است و به آموزش حروف و حركات قوافى می پردازد.

نياز شعر به دانش‏هاى ادبى و بلاغى، تفاوت شعر ادبى و منطقى، موسيقى شعر، دل و شعر، عروض شعر، رديف، قافيه، حروف قوافى، روىّ، حروف زايد، تأسيس، دخيل، ردف، حرف قيد، چهار حرف پس از روىّ، حرف وصل، حرف خروج، حرف مزيد، حرف ناير، حركات قوافى، حركت رسّ، حركت اشباع، حركت حذو، حركت توجيه، حركت مجرا، حركت نفاذ از موضوعات این کتاب خُرد است.

«شعر» حقيقتى است شناخته شده براى تمامى افراد بشر با هر گويشى كه دارند و «نداى دل» آدميان است. اگر فلسفى حقيقتى به نام تفكر و انديشه را زبان عقل و خرد خويش مى‏داند و آن را به نگارش مى‏آورد، كسى هم به شعر مى‏گرايد كه «دل» داشته باشد. شعر زبان دل كسى است كه دردى يا سوز و هجرى يا عشقى در نهان داشته باشد. همان‏طور كه اگر عقل به افراط يا تفريط كشيده شود از آن خمودى يا شيطنت مى‏زايد، چنان‏چه كسى در «دل» خمودى داشته باشد و ترنمى براى آن نخواهد، به جبن و خمودى مى‏افتد و يبوست و خشكى مى‏آورد و راه افراط آن نيز به خودباختگى كشيده مى‏شود. روح و دل آدمى بايد سلامت داشته باشد تا نفسى مؤمن، مطمئن، قوى و عالى از آن پديد آيد. اين دل است كه داراى اراده و ارادت مى‏گردد و اين دل است كه مركز تصميم مى‏شود و گاه چنان بادى به غبغب عضلات اندام مى‏اندازد كه هيچ جنبشى به جنبش آن نمى‏رسد.

به هر روى، شعر زبان دل آدمى است و همين زبان طبيعى اصول و قواعدى دارد. شعر بايد داراى وزن باشد و دانش عروض از وزن آن مى‏گويد و اندازه‏ى روح آن را به ميزان مى‏برد. هم‏چنين شعر بايد داراى قافيه باشد. حروف قافيه نه حرف است كه سكان آن را روىّ تشكيل مى‏دهد و موقعيت ديگر حروف قافيه بر اساس آن تعيين مى‏شود و به اين اعتبار و با توجه به شرايطى كه دارد به هر يك نامى داده‏اند و آن را هشت حرف دانسته‏اند كه ما هر يك از آن را در ضمن اصلى توضيح مى‏دهيم.

يكى ديگر از بحث‏هاى مربوط به قافيه، حركات آن است. حركات قافيه بر شش قسم است: رسّ، اشباع، حذو، توجيه، مجرا و نَفاذ است كه توضيح آن نيز در اين نوشتار مى‏آيد.

براى ساخت شعر بايد نخست استعداد و ذوق سرايش شعر داشت و شعر جوششى درونى داشته باشد تا با كوشش ساخته شود وگرنه هر گونه كنشى براى شكل دادن آن برآيندى ندارد. شاعر بعد از استعداد، لازم است پيام داشته باشد. وى تا درد و سوزى در درون يا علم و انديشه‏اى در ذهن يا رؤيت و الهامى در دل نداشته باشد سبويى خالى دارد كه آبى بر نمى‏آورد. بعد از اين دو درآمد است كه او بايد دانش‏هاى ادبى و محسنات شعرى (معانى، بيان و بديع) و نيز دو دانش عروض و قافيه را بداند تا هيأت، صورت و ساختار شعر خود را فنى و زيبا ارايه دهد. اين پنج دانش (معانى، بيان، بديع، عروض و قافيه) كه به هيأت و صورت شعر مى‏پردازد در هر نوع شعرى با هر قالبى و يا هر محتوايى اعم از حماسى، عاشقانه، عارفانه، اخلاقى و نصيحت‏گرايانه، طنز، هزل و مطايبه و ديگر انواع شعرى و در هر زبانى وجود دارد. در اين ميان، عروض و قافيه ويژه‏ى شعر است اما دانش‏هاى مربوط به محسنات شعرى در نثر نيز كارآمد است با اين تفاوت كه شرط پردازش نثر موزون ساختن و مقفا گفتن آن نيست.

استعداد شاعر هرچه غنى‏تر و پايه و احاطه‏ى علمى وى هرچه ژرفاتر باشد و وسعت نظر او هرچه گسترده‏تر باشد شعرى توانمندتر از او مى‏جوشد. شعر شاعرى بر دل مى‏نشيند و در حافظه‏ى تاريخ و مردم مى‏ماند كه شعرپرداز آن گستردگى دانشى از حيث هستى‏شناسى و پرتجربگى فنى از حيث علوم ادبى و بلاغى داشته باشد. شاعر بايد ذوقى شكوفا، ذهنى دانا و زبانى گويا داشته باشد. زبانى گويا مى‏گردد كه ادبيات بداند و ذهنى دانا مى‏شود كه بر دانش‏هاى فراوانى چيره باشد. شاعر بايد غريزه‏اى باطنى و انگيزه‏اى درونى و ذوقى در ضمير و نهاد خود براى گفتن شعر داشته باشد و صرف آگاهى از دانش‏هاى ادبى و بلاغى و اديب بودن، كسى را شاعرى توانمند نمى‏سازد؛ هرچند او را بر فهم و شناخت شعر توانا مى‏سازد. همان‏طور كه در ماده‏ى شعر ميان شعر فردى مفسر، عارف يا حكيم با فردى كه قرآن كريم، عرفان، فلسفه و منطق نمى‏داند تفاوت بسيارى است و فرد معمولى هرچند در محسنات شعرى توانمند باشد، شعرى كه مى‏گويد معمولى است و ناماندگار. البته از آن سوى، اگر كسى محسنات شعرى را نداند اما طبع شعر داشته باشد يا دانشمند و كارشناس علوم معقول يا منقول باشد، نمى‏تواند شعرى درست بگويد. در اين ميان، «قافيه» نقطه‏ى توجه و «عروض» محل عطف نكته‏دانان است و فصاحت شاعرى در بازار پر شهره مى‏شود كه صحيح پرداخته شود و مصرع مصرع آن بر بسترى سالم و بدون آلايش به رامش كشيده شود.