پيش‏گفتار

الحمدللّه‏ رب العالمين والصلوة والسلام على‏محمّد وآله الطاهرين واللعن الدائم على اعدائهم أجمعين.

بشر براى درك حقايق و شناخت واقعيت‏ها راهى بس طولانى را طى كرده است، ولى هنوز بعد از گذشت هزاران سال معلوم نيست كه در چه حد فاصلى از اين مسير قرار دارد و به كجاى آن رسيده است. همه مى‏روند، همه مى‏گويند و همه از علم و انديشه سخن به ميان مى‏آورند، ولى معلوم نيست كه هنوز چه مرحله‏اى از شناخت و يافت بر انديشه‏ى بشر حكومت مى‏كند.

علّت اين امر آن است كه هر فردى طريقى را برگزيده است و آن را به پيش مى‏برد و در اين طريق، تنها خود را مى‏بيند و به خود مى‏انديشد

صفحه ی 7

*********

و تنها خود را معيار شناخت مى‏داند، مگر شخص منصف و فهميده‏اى كه شايد نظاره‏اى به ديگران داشته باشد.

همين ويژگى و خصوصيت بشر علت بسيار مهمى براى تمايز فكرى و خطوط مشخص انديشه و تعدد افكار و كثرت عقايد و تشكيل مكتب و ابتكار و خلاقيت گشته؛ هرچند عوامل طبيعى و قسرى ديگرى نيز در اين زمينه خالى از نقش و انگيزه نبوده است.

آيا اين گونه انديشيدن و گوناگونى در بينش به‏دور از همراهى ديگران، تنها راه اساسى طى طريق آدمى است يا راه ديگرى براى بشر وجود دارد كه آدمى تمايل چندانى به آن يا به شناخت آن نشان نداده است؟

براستى گام‏هاى برداشته شده‏ى بشر در اين گوناگونى موجود كدام و چه مقدار است؟ آن گام‏هاى فلسفى و انسانى كدامند و هر يك چه مى‏گويند؟ مقايسه آن‏ها چگونه است و بعد از مقايسه چه خواهد شد؟ در اين زمينه، موضوعات بسيار ديگرى بر سر راه بشر قرار دارد كه دقت و تأمل بسيارى را طلب مى‏كند.

صفحه ی 8

*********

البته، ما درصدد بيان هيچ يك از آن‏ها نيستيم؛ چرا كه تحقيق آن در خور زمان بيش‏تر و كتاب مستقلى است تا به طور جداگانه مورد تأمل و كاوش قرار گيرد.

تنها موضوعى كه مورد نظر فعلى ماست و در اين مقام همت بر بيان آن گمارده‏ايم ، بيان چند مكتب فلسفى اسلامى و انديشه‏هاى الهى و كلاسيك است كه در طول تاريخ دين و انبيا؛ بويژه در حيات پر بار اسلام پا به عرصه وجود گذاشته و رشد بسيارى يافته و همگان را به خود متوجه ساخته است. حال بايد اين مكتب‏ها را به طور كلى بر شمرد و ديد هر يك چه مى‏گويند و امتيازات هر كدام به چيست و هر كدام تا به حال چه صحنه‏اى از افكار آدمى را در احاطه داشته و هر كدام بر چه قشرى از انديشه‏هاى خاص و عام مردم حاكم بوده است؟

در يك تقسيم‏بندى كلى، مكتب‏هاى مشهور فكرى كلاسيك و انديشه‏هاى الهى كه ارزش فكرى و توان عملى و موقعيت اجتماعى براى انسان و جامعه داشته را مى‏توان به پنج بنياد كلى و مكتب اساسى كه هر يك داراى زمينه‏هاى

صفحه ی 9

*********

مختلف با ويژگى‏هاى متباين هستند تقسيم كرد و براى هر يك ترسيم مستقل و زمينه‏اى كلى و شالوده‏ى جداگانه‏اى قرار داد؛ زيرا هر يك حريم و مرز متفاوتى دارد. هر يك از اين‏ها نيز خود داراى شاخ و برگ‏ها و انشعابات فراوان، با انگيزه‏هاى ممتازى است كه در بررسى آن‏ها امر به درازا خواهد كشيد.

پنج مكتب كلى و مشهور انديشارى بشر از اين قرار است:

نخست ـ كلام؛

دوم ـ فلسفه‏ى مشايى؛

سوم ـ فلسفه‏ى اشراق؛

چهارم ـ فلسفه متعالى؛

پنجم ـ عرفان.

در اين نوشته، ابتدا تعريف و بيان ويژگى‏هاى هر يك و بعد از آن بيان مرزهاى انديشه نسبت به هر كدام و سوم مقايسه‏ى محتوا، ارزش و اهميت علمى و فلسفى هر كدام را بررسى مى‏نماييم؛ به طورى كه جهات وحدت و تمايز هر يك به طور روشن معلوم گردد تا ذهنيت روشنى از آن‏ها و از سالكان و پويندگان تمامى آن‏ها به دست آمده و

صفحه ی 10

*********

موقعيت هر يك روشن گردد. نتيجه‏ى اين بررسى در واقع بيان‏گر عمق تفكر بشر و مراتب گوناگون انديشه‏ى انسانى است.

در فرهنگ فكرى، فلسفى و علوم اسلامى، موضوعى كه در ابتداى هر كتاب علمى براى آگاهى و بصيرت مبتدى و نوآموز بيان مى‏گرديد، رؤوس ثمانيه (موضوعات هشت‏گانه) است كه در ابتدا، امورى مانند نوع علم، مؤلف آن، علم و كتاب ، موضوع و تعريف، خاصيت و غايت آن علم به قدر ضرورت بيان مى‏شود.

يكى از امور هشت‏گانه ، تقسيم علوم و موقعيت آن‏ها در ميان ديگر علوم از نظر مرزبندى فلسفى است تا معلوم گردد كه از كدام بخش علم و در چه پايه و مرتبه‏اى از علوم است و چه نسبتى با علوم ديگر دارد.

مثلا در تقسيم بندى علوم بيان مى‏شود چه علمى مقدمه‏ى علوم ديگر است و كدام علم افضل از ديگر علوم مى‏باشد.

در ميان تمامى تقسيم بندى‏هاى علوم، يك تقسيم بندى ابتدايى وجود دارد كه علوم را به دو قسمت نظرى و عملى تقسيم مى‏كند. اين دو

صفحه ی 11

*********

واژه در فرهنگ علوم، معانى مختلفى براى خود يافته است و در فلسفه هم در بيان و تعريف هر يك اختلاف نظر وجود دارد؛ ولى ما اساس اين دو واژه را به طور ساده و روان بيان مى‏كنيم.

علوم نظرى علومى را گويند كه در جهت انديشه گام بر مى‏دارد و موقعيت عملى چندانى در رابطه با انسان ندارد؛ اگرچه ثمرات عملى بسيارى بر اين پايه استوار مى‏گردد.

علومى عملى خوانده مى‏شود كه غايت و اساس آن شناختى است كه عمل فرع بر آن مى‏باشد.

علوم نظرى رابطه‏ى انسان با هستى را توجيه مى‏كند و علوم عملى ساختار روح انسان را بر عهده دارد.

علومى مانند فلسفه و كلام جزو علوم نظرى و علومى همچون فقه و اخلاق از علوم عملى هستند. بعضى از علوم همچون عرفان نظرى و عرفان عملى در هر دو جهت، بحث كامل و مستقلى دارد كه همچون دو راه مستقل با دو ويژگى ممتاز، هستى را در مى‏نوردد.

با اين بيان، بحث حاضر دو جهت اساسى

صفحه ی 12

*********

دارد: ابتدا تعريف و بيان جهات افكار و مقايسه‏ى آن‏ها با هم در علوم نظرى و بعد از آن، چگونگى جهات سه گانه در علوم عملى در رابطه با پنج مكتب كلى و پنج بنياد فلسفى و فكرى و اعتقادى مى‏باشد.

در ضمن روشن شد كه اين پنج مكتب فلسفى و فكرى از كلام و فلسفه‏ى مشا و اشراق گرفته تا حكمت متعاليه و عرفان از علوم نظرى هستند كه هر يك به عنوان يك علم و روش انديشارى مستقل با ويژگى‏هاى منحصر به فرد و جهات اشتراكى در ميان تمامى آن‏ها مطرح مى‏گردد و هر يك در بيان حكمت عملى و منش فعلى متفاوت مى‏باشد.

تعريف و مقايسه و تمايزى كه در ابتدا مطرح است، در جهت بيان علوم نظرى است كه به ترتيب از كلام تا عرفان بيان مى‏گردد و سپس نوبت به جهات سه‏گانه در علوم عملى مى‏رسد.

وآخر دعوانا أن الحمد للّه‏ ربّ العالمين

صفحه ی 13

*********