گفتمان قرآن شناخت

كتاب حاضر بازتاب دهنده‏ى برخى از مصاحبه‏هاى قرآنى معظم له با بعضى از جرايد كشور يا سايت‏هاى فرهنگى است که مشتمل بر عناوین زیر است:

گفت‏وگوى یک: بسيارى از باورهاى خرافى ريشه در «اسرائيليات» دارد.

گفت‏وگوى دو: قرآنى بودن ملاصدرا مكتبش را بر انديشه‏ها چيره كرده است.

گفت‏وگوى سه: مراجعه‏ى صرف به روايات نقش.

گفت‏وگوى چهار: رشته‏هاى علوم قرآنى در دانشگاه‏ها نيازمند نقد و بازسازى است.

گفت‏وگوى پنج: متكلمان در استفاده از قرآن كريم به ظاهر آن اكتفا كرده‏اند.

گفت‏وگوى شش: آموزه‏هاى قرآن كريم با تأويل‏گرايى افراطى به تحريف معنوى كشانده مى‏شود.

گفت‏وگوى هفت: برخى فلاسفه‏ى اسلامى به بهانه‏ى آزادى انديشه از داده‏هاى عقلى قرآن غفلت كرده‏اند.

گفت‏وگوى هشت: علم الهى در سيره‏ى رضوى.

اين مصاحبه‏ها از مكتب صدرا مى‏گويد و راز ماندگارى و چيرگى آن تا به اكنون را در قرآنى بودن ملاصدرا مى‏داند و از اين كه فقيهان مراجعه‏ى صرف به روايات دارند گله‏مند است؛ چرا كه نقش قرآن كريم را در فقاهت كم‏رنگ مى‏كند. افزون بر اين، رشته‏هاى علوم قرآنى در دانشگاه‏ها نيز نيازمند نقد و بازسازى است.

آسيب ديگر در مراجعه به قرآن كريم دامى است كه متكلمان در آن افتاده‏اند و آن اكتفا به ظاهر در استفاده از قرآن كريم است. برخى نيز هم‏چون ابن‏عربى آموزه‏هاى قرآن كريم را با تأويل‏گرايى افراطى به تحريف معنوى كشانده‏اند. برخى از فلاسفه‏ى اسلامى نيز به بهانه‏ى آزادى انديشه از داده‏هاى عقلى قرآن كريم غفلت كرده‏اند. هم‏چنين كتاب حاضر به ريشه‏يابى معضل خرافات و باورهاى آلوده به پيرايه مى‏پردازد. مصاحبه‏ى پايانى آن نيز بر آن است تا تأثير علم لدنى و خدادادى امام رضا عليه‏السلام در موضع‏گيرى‏هاى سياسى را نشان دهد.

در بخشی از این کتاب چنین می خوانیم:« در اساس، اسرائيليات، به واردات عاميانه در قصص و داستان‏هاى قرآن كريم گفته مى‏شود. در قرآن كريم، اشارات و تذكراتى نسبت به افراد و به‏ويژه نسبت به پيامبران الهى عليهم‏السلام آمده است. ولى قرآن كريم بيش‏تر به جهات نمادين اشاره دارد، يا كليت يك امر را مطرح كرده و يا اين‏كه تنها به برخى ويژگى‏ها اشاره نموده است و هدفش اين بوده كه از آن‏ها بهره‏ى عام ببرد. اما پرسش اين است كه اين اسرائيليات از كجا آمده‏اند؟ در اين رابطه بايد گفت اسرائيليات زاييده‏ى شاخ و برگ‏ها و پيرايه‏هايى هستند كه در اطراف مسأله‏اى تنيده شده، تا آن‏جا كه اصل مسأله را تحت شعاع قرار داده است. براى نمونه، قرآن كريم درباره‏ى حضرت آدم، اصحاب كهف، حضرت موسى و حضرت خضر عليهم‏السلام به طور مختصر و كوتاه مطالبى بيان كرده است؛ ولى اسرائيليات، ماجراى آنان را با شاخ و برگ فراوان بيان مى‏كند. براى نمونه، قرآن كريم مى‏فرمايد به آدم گفته شد به بهشت برو، ولى به اين درخت نزديك نشو؛ قرآن كريم به اين ترتيب هبوط انسان را بيان مى‏كند. در اين حال اسرائيليات به اين داستان چنين دامن مى‏زند كه اين بهشت كجاست؟ در مشرق است يا در مغرب، در لاهوت است يا در ناسوت و آن درخت چه درختى است و اغواگر چه كسى و كيفيت اغواگرى به چه شكلى بوده است. اين كه شيطان در هيأت يك مار وارد شده و آن مار به قدر شتر بوده و دست و پاى بزرگى داشته، ولى خداوند دست و پاى او را قطع كرده و اين كه مار بى‏دست و بى‏پاست از اين‏جاست از جمله اسرائيليات است. هم‏چنين نمونه‏ى ديگر اسرائيليات در ماجراى حضرت يوسف عليه‏السلام است. قرآن كريم مى‏فرمايد: «يوسف را به درهم كمى فروختند» و بيش از آن در اين رابطه چيزى نفرموده است، اما اسرائيليات اين موضوع فراوان است و به آن‏چه كه خداوند آن را به دلايلى مطرح نكرده مى‏پردازد و «رطب و يابس»ها به هم مى‏بافد كه ما از آن به عنوان «پيرايه» نام مى‏بريم. اين اسرائيليات خريدار داشت و دو دليل اصلى براى رواج آن مى‏توان نام برد: يكى سادگى مردم، و ديگرى توان عالمان يهود در داستان‏سرايى و قصه‏پردازى؛ چون يهود و نصارا به شكلى اين داستان‏ها را داشتند. آن‏ها مى‏خواستند با اين كار كه بخشى از آن در تورات بود، قرآن كريم را به چالش بكشند و مردم هم آن را مى‏پذيرفتند.

اما اين‏كه آيا اسرائيليات در مورد روايات نيز كاربرد داشته است يا نه، بايد گفت بله، در اين مورد هم به كار مى‏رفته و حتى بالاتر اين‏كه بسيارى از سنت‏ها كه در اقوام و ملل وجود دارد به‏نوعى گرفتار اسرائيليات شده است. براى نمونه، گفته مى‏شد زمين بر روى شاخ گاو است و اين گاو روى يك ماهى است و به هنگام تحويل سال، اين گاو است كه زمين را از روى اين شاخ به روى شاخ ديگر مى‏اندازد تا خستگى وى بيرون برود و به همين دليل زمين تكان مى‏خورد. جالب است كه در كنار سفره‏هاى هفت سين آيينه بود و تخم‏مرغى روى آن قرار داشت و حتى موقع تحويل سال مى‏گفتند تخم مرغ تكان خورد. از اين داستان‏ها بسيار است و به تمامى اين واردات مى‏توان «اسرائيليات» اطلاق كرد به ويژه آن كه منشأ بيش‏تر اين خرافات عالمان يهود هستند.

دليل راه يافتن چنين خرافاتى ناآگاهى مردم درباره‏ى اصل مطلب بود و در مورد آيات و روايات نيز كسانى بودند كه از اين آب گل‏آلود بهره مى‏بردند.

در گذشته، حتى براى موارد مختلف، «خدا» مى‏تراشيدند و مى‏گفتند ما خدايى را مى‏پرستيم كه خودمان ساخته باشيم. بنابراين زمينه‏ى اين‏ها در بشر بوده است. تا آن‏جا كه موسى را به پيامبرى قبول نمى‏كردند ولى گاو را به خدايى مى‏پذيرفتند. اين عوامل همه دست به دست هم داده است تا «اسرائيليات» هم در مورد آيات و هم در مورد روايات وارد شود و تا مخدوش كردن اصل آن پيش برود.»